Win-win: ruilverkaveling Rijkevorsel-Wortel versterkt landbouw en natuur ​

De landbouwsector in de gemeenten Rijkevorsel, Merksplas en Hoogstraten is sterk en stabiel. Zowel de melkvee- als de veredelingslandbouw floreert en de streek telt veel goed leefbare bedrijven die graag willen uitbreiden. Maar de grote vraag naar landbouwgronden en de intensivering van het bodemgebruik zorgen ervoor dat waardevolle natuur en belangrijke landschapselementen worden aangetast. Door gronden te herverkavelen wil de VLM enerzijds de landbouw versterken en anderzijds de natuur, het landschap en de waterhuishouding in het ruilverkavelingsgebied verbeteren.

“Binnen Rijkevorsel-Wortel vinden we in de valleigebieden waardevolle natte natuur, zoals graslandvegetaties en beekvalleinatuur. De vallei van de Mark maakt deel uit van de Europese habitatrichtlijngebieden. Maar door de versnippering in de streek gaat de kwaliteit van de natuur eerder achteruit dan vooruit”, zegt Ilse van Dienderen, manager Landinrichting en Grondenbank. “De VLM wil de gronden in de beekvalleien zoveel mogelijk vrijmaken van landbouwgebruik, zodat we ze een natuurinrichting kunnen geven. De landbouw krijgt dan elders ruimte, liefst dichter bij de verschillende bedrijfszetels. We willen de landbouwstructuur verbeteren door percelen dicht bij elkaar te groeperen en tegelijk ruimte vrijmaken om Europese natuurdoelen te realiseren.”

Concreet wil de VLM in Rijkevorsel-Wortel meewerken aan de realisatie van zo’n 120 hectare natuur in de beekvalleien van de Mark, de Kleine Mark en de Bolkse Beek. Dat zal gebeuren volgens een 40-40-40-verdeelsleutel, weet planontwerper Bert Vueghs. “We streven naar zo’n 40 ha alluviaal bos, 40 ha natuurlijke graslanden en 40 ha moerasvegetatie met poelen, ruigten en struwelen. Op die manier creëren we een moza-iek van biotopen die overeenstemt met de Europese instandhoudingsdoelstellingen.”
“Naast landbouw en natuur besteedt het ruilverkavelingsproject ook aandacht aan landschap en recreatie. Zo willen we bijvoorbeeld een ‘laarzenpad’ aanleggen door de beekvalleien. In het open landbouwgebied gaan we enkele wandel- en fietsverbindingen realiseren. Het projectgebied overlapt ook deels met Wortel-kolonie en Merksplas-kolonie, waar je een heel markant landschap vindt. De streek is daar trots op: de lokale, provinciale en Vlaamse overheden bereiden zelfs een dossier voor om de kolonies als Unesco Werelderfgoed te laten erkennen. Vanuit die hoek is er dan ook een vraag naar recreatiemogelijkheden en landschapsherstel.”

Om al die doelen te realiseren is er (veel) grond nodig. Dat is vaak een knelpunt in ruilverkavelingsprojecten, maar voor Rijkevorsel-Wortel beschikt de VLM over een uitgebreide grondreserve. “Dat komt doordat het project een lange voorgeschiedenis heeft”, weet Bert Vueghs. “In 2001 keurde de toen bevoegde minister het eerste ontwerp van het ruilverkavelingsplan goed. Ook het milieueffectenrapport (MER) werd in 2003 al conform verklaard. Door veranderingen in de beleidsprioriteiten lag het project daarna tien jaar stil. De VLM kon tijdens die ‘wachttijd’ heel wat gronden verwerven, zowel via minnelijke aankopen als via het recht van voor-koop. Die grondreserve willen we nu inzetten om het ruilverkavelingsproject te realiseren. De percelen die de VLM bezit liggen verspreid over het hele ruilverkavelingsgebied. Via herverkaveling en grondenruil willen we de VLM-gronden zoveel mogelijk in de beekvalleien en andere natuurzones leggen, zodat we op die plaatsen waardevolle natuurdoelen kunnen realiseren.”

Begin 2018 bezorgde de VLM het geactualiseerde ruilverkavelingsplan van Rijkevorsel-Wortel en het bijbehorende MER aan minister Joke Schauvliege. Voor de volgende stap is het nu wachten op de resultaten van het openbaar onderzoek, dat liep in de zomer van 2018. Onder meer op basis van de opmerkingen die gemaakt werden tijdens het openbaar onderzoek beslist de minister of de ruilverkaveling doorgaat en waar de defini-tieve grenzen liggen.
Een belangrijk deel van elk openbaar onderzoek is participatie. Bert Vueghs: “In Hoogstraten en Rijkevorsel organiseerde de VLM een infomarkt voor de bevolking, waar het ruilverkavelingsplan en de procedure werden toegelicht. Tijdens de zomermaanden hebben we dan nog vijftien zitdagen gehouden. Lokale grondeigenaars en -gebruikers die bij de ruilverkaveling betrokken zijn, kregen een uitnodiging in de bus om een afspraak te maken. De vragen en bezorgdheden waren divers: welke maatregelen bevat het ruilverkavelingsplan? Waar zijn welke gronden nodig? Waar komt natuur, waar is ruimte voor landbouw? Wat is de timing van het project, en wanneer krijgen de betrokkenen inspraak? Hoeveel kost het ruilverkavelingsproject en wat is het aandeel van de eigenaars in die kostprijs? Mensen konden ook hun eigen wensen voor de toekomst laten optekenen. Daar houden we tijdens de uitvoering zoveel mogelijk rekening mee. We hopen tijdens deze legislatuur nog de goedkeuring van de minister te krijgen, dan kan de uitvoering beginnen.”

De ruilverkaveling van Rijkevorsel-Wortel is om meer dan één reden uniek. Het project streeft niet alleen naar prachtige natuur en landschappen, het is ook het orgelpunt van een keten van ruilverkavelingsprojecten. “In de Noorderkempen realiseerden we eerder al de ruilverkavelingen van Sint-Lenaerts, Ravels, Poppel, Weelde, Merksplas en Zondereigen en het natuurinrichtingsproject Turnhout Vennegebied-West”, vertelt Ilse van Dienderen. “Rijkevorsel-Wortel is het achtste project en maakt de reeks compleet. De ervaringen met de vorige projecten zorgen ervoor dat de lokale besturen de voordelen al kennen en sneller mee op de kar springen. Ook heel wat landbouwers in de streek zijn al vertrouwd met het principe van ruilverkaveling. Het totale resultaat van alle inspanningen in de streek mag gezien worden. De regio verenigt een sterke landbouwdynamiek met een groot potentieel voor beschermde Europese natuur. Dat evenwicht hebben we altijd behouden en versterkt. We creëren in de Noorderkempen een mooie streek met waardevolle natuur, terwijl we de land-bouwers tegelijk de rechtszekerheid geven dat ze hun activiteiten kunnen verderzetten en uitbreiden. Dat evenwicht is het optimale resultaat van een ruilverkavelingsproject.”