Over het al of niet verbod van chloorpyrifos en chloorpyrifos-methyl

Het pesticide chloorpyrifos wordt gebruikt om gewassen zoals kolen, fruit en groenten te beschermen tegen onder meer koolvliegen, aardrupsen en larven van langpootmuggen en kevers. Het is ruim een halve eeuw geleden ontwikkeld door de Amerikaanse chemiereus Dow Chemical Company (intussen gefuseerd tot DowDuPont).
 
Chloorpyrifos is volop actueel omdat de huidige EU-toelating voor het pesticide afloopt op 31 januari 2020. De Europese Commissie buigt zich momenteel over de vraag of chloorpyrifos van de Europese markt moet verdwijnen.
 
In acht EU-lidstaten is het pesticide sowieso al niet toegelaten: Litouwen, Slovenië, Denemarken, Duitsland, Finland, Zweden, Ierland en Letland. Op één uitzonderlijk gebruik na is ook in het VK chloorpyrifos verbannen. Buiten de EU beslisten ook Noorwegen en IJsland om het pesticide niet toe te laten. En op 12 juni trok de Zwitserse regering de toelating voor twaalf producten met chloorpyrifos(-methyl) in. In België is chloorpyrifos enkel toegelaten voor professioneel gebruik en voor bepaalde teelten.
 
Ook in de VS ligt het chloorpyrifos onder vuur. Onder president Barack Obama stelde het Amerikaanse milieuagentschap voor om chloorpyrifos permanent te bannen, verwijzend naar potentiële gezondheidsrisico's. Maar onder Donald Trump werd dat plan ingetrokken. Toch beslisten de staten Hawaï, Oregon, New York, Connecticut, New Jersey en Californië het afgelopen jaar om chloorpyrifos niet langer toe te laten.

Hoe vaak duikt chloorpyrifos op in onze voeding? In samenwerking met media uit zeven andere landen klopte Knack met die vraag aan bij de betrokken voedselveiligheidsagentschappen. Het initiatief voor die samenwerking komt van de Deense organisaties Investigative Reporting Denmark en Danwatch.
 
Elk jaar controleren de voedselveiligheidsagentschappen van EU-lidstaten tussen de 1500 en 3000 voedingsproducten per land op de aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen. In 2016 namen ze ruim 76.000 stalen. En wat blijkt? 3371 keer troffen ze chloorpyrifos aan en 839 keer chloorpyrifos-methyl. Dat bevestigt het Europese Voedselveiligheidsagentschap EFSA. Gemiddeld worden de pesticiden dus gevonden in zowat 5,5 procent van alle geteste voedingswaren in Europa.
 
Chloorpyrifos is in Europa onder meer aangetroffen in komijnzaad, citroenen, grapefruits, sinaasappels, mandarijnen, cherimoyas en koolrapen. De belangrijkste landen van herkomst zijn Laos, Cyprus, Tunesië, China en de VS. Dat blijkt uit een analyse van de gegevens over niet-bewerkte plantaardige voeding die nationale voedselveiligheidsagentschappen in 2016 overmaakten aan EFSA. De analyse gebeurde met de hulp van de ngo Pesticide Action Network Europe.
 
Ook in landen waar de pesticide verboden is, duikt Chloorpyrifos op in voeding. In Zweden, Noorwegen en Denemarken bijvoorbeeld is chloorpyrifos al jarenlang verbannen. Toch troffen de voedselveiligheidsagentschappen van die drie landen in de periode 2016-2018 meer dan 500 voedingswaren mét chloorpyrifos aan. Dat is niet onlogisch, aangezien voeding ook vaak wordt geïmporteerd.
'Geen enkele dosis is geschikt voor consumptie'
 
In 366 gevallen (op 76.000 stalen) troffen de agentschappen van EU-landen in de voedingsproducten chloorpyrifos aan in een dosis boven de maximaal toegelaten norm - de zogenaamde 'maximal residue level' of MRL. Voor chloorpyrifos-methyl waren er 8 overschrijdingen van de norm.
 
Voor alle duidelijkheid: het is niet omdat de maximumnorm voor chloorpyrifos in voeding wordt overschreden, dat er noodzakelijk een gezondheidsrisico is. Alles hangt af van hoeveel je van een behandeld product eet.
 
MRL's worden vastgelegd op basis van goede landbouwpraktijken. Doel is na te gaan of het pesticide correct en in de juiste dosis is toegepast. Een MRL-overschrijding in voeding duidt dus op een probleem op het vlak van pesticidegebruik, maar betekent niet noodzakelijk een risico voor de gezondheid. Om dat in te schatten doen de voedselveiligheidsagentschappen van de EU-lidstaten geval per geval een risicobeoordeling.
 
Een voedingsmiddel dat een gezondheidsrisico inhoudt, mag niet op de markt komen. Indien een voedingsmiddel met gezondheidsrisico toch al op de markt is, schieten de voedselveiligheidsagentschappen in actie. Ze kunnen voeding blokkeren, uit de handel nemen, terugsturen of vernietigen.
 
Volgens Philippe Grandjean is élke dosis chloorpyrifos in voeding problematisch. Grandjean is professor in milieugerelateerde geneeskunde en milieuwetenschap aan de Universiteit van Zuid-Denemarken en aan de Amerikaanse Harvard School of Public Health. Hij argumenteert dat zelfs bij de laagste dosissen chloorpyrifos een invloed op de hersenontwikkeling kan vastgesteld worden. Grandjean: 'Per definitie kan je dus géén dosis vastleggen die nog geschikt is voor consumptie. Die dosis moet nul zijn.'

Naast de indirecte blootstelling via sporen van chloorpyrifos in voeding, is er natuurlijk ook nog de directe blootstelling aan het product. Niet enkel landbouwers maar ook omstaanders en omwonenden van velden met behandelde teelten kunnen op die manier met chloorpyrifos in aanraking komen. In België mogen land- en tuinbouwers hun gewassen niet besproeien met chloorpyrifos. Ze mogen het pesticide enkel aangieten aan de voet van planten of inwerken in de bodem. Aanvankelijk is die beperking doorgevoerd te bescherming van waterorganismen en het oppervlaktewater. Maar uiteraard heeft ze ook een effect op de blootstelling voor gebruikers, omstaanders en omwonenden.
In België mag chlorpyrifos niet gebruikt worden om gewassen te sproeien. © Marcos Garcia Rey
 
Onderzoek in open bronnen toont dat chloorpyrifos ook in urine opduikt. In 2013 meldden Zweedse onderzoekers dat ze chloorpyrifos en andere pesticiden hadden aangetroffen in de urine van vrouwen van middelbare leeftijd - een groep die veel fruit en groenten eet. Dat was opmerkelijk omdat het pesticide in Zweden niet geregistreerd is voor gebruik in de landbouw.
 
In 2016 berichtte het Deense ministerie van Milieu dat het chloorpyrifos had opgespoord in negen op de tien geteste kinderen en moeders. De onderzoekers wezen op een mogelijk verband tussen chloorpyrifos en de ontwikkeling van ADHD.
 
En vorig jaar publiceerde het Institut Scientifique de Service Public, dat werkt voor de Waalse overheid, de studie Expopesten. Daarvoor testte het urinestalen van 258 Waalse leerlingen tussen 9 en 12 jaar. In 100 procent van de stalen werden sporen van chloorpyrifos gevonden.
 
Dé cruciale vraag is natuurlijk of chloorpyrifos gevaarlijk is voor de mens. Volgens de ngo Health and Environmental Alliance is er een 'solide hoeveelheid wetenschappelijk bewijs voor de schadelijke effecten van chloorpyrifos op de gezondheid van de mens'. Meest kwetsbaar, aldus de ngo, zijn 'kinderen, baby's en baby's in de baarmoeder, waarvan de hersenen zich nog steeds ontwikkelen'.
 
In 2013 oordeelde de EU dat de onderzochte academische studies niet robuust genoeg waren ter bevestiging van de hypothese dat alleen chloorpyrifos een oorzakelijk agens is voor neurobiologische ontwikkelingsstoornissen.
 
'Chloorpyrifos is een van de meest bestudeerde gewasbeschermingsmiddelen ter wereld', stelt Corteva Agriscience, opvolger van de landbouwafdeling van DowDuPont en voornaamste producent van chloorpyrifos. 'Het is momenteel geregistreerd in een honderdtal landen, met inbegrip van de VS, de belangrijkste handelspartners van de VS en in Europa. (...) Het gelabelde gebruik van chloorpyrifos berust op vijf decennia ervaring in gebruik, gezondheidstoezicht op gebruikers en meer dan 4000 onderzoeken en rapporten die het product onderzochten op het gebied van gezondheid, veiligheid en milieu.'
 
Op de website chlorpyrifos.com schrijft Dow bovendien dat er geen link is tussen chloorpyrifos en gezondheidsproblemen zoals ADHD of ontwikkelingsstoornissen bij kinderen.
 
Toch rijzen in academische kringen vragen bij de risico's van chloorpyrifos (zie ook de interviews met Demeniex, Backhaus en Mie onderaan dit artikel). De ban die Californië - de grootste Amerikaanse landbouwstaat- in mei 2019 afkondigde, volgde op een studie die onderzoekers van de Universiteit van Californië in maart publiceerden in het British Medical Journal. Ze vergeleken gegevens van 2961 minderjarige autismepatiënten en 35.370 controlepersonen uit de Californische landbouwstreek. Ze stelden vast dat kinderen van moeders die tijdens hun zwangerschap binnen 2 kilometer woonden van plekken waar elf pesticiden (waaronder chloorpyrifos) werden gebruikt, een 'bescheiden toegenomen risico' lopen op autisme. Wel benadrukken de onderzoekers dat de oorzaak-gevolgrelatie niet kon vastgesteld worden.
Complex en ondoorzichtig
 
Op 31 januari 2020 verloopt de EU-toelating voor chloorpyrifos. Om een verlenging te bekomen, dienden producenten van het pesticide een dossier met wetenschappelijke gegevens in bij het Europese voedselveiligheidsagentschap EFSA. Twee zogenaamde rapporteur-lidstaten, Spanje en Polen, schreven op basis daarvan een draft van een vernieuwingsbeoordelingsrapport. Vervolgens stuurden ze het terug naar EFSA, dat naar verwachting tegen juli 2019 met een opinie over chloorpyrifos zal komen.
 
Daarna is het de beurt aan de Europese Commissie. Op basis van een discussie binnen het comité Plants, Animals, Food and Feed moet de Commissie uiteindelijk het voorstel doen om de toelating voor chloorpyrifos te verlengen of niet.
 
Het Europese beslissingsproces is niet enkel complex maar ook ondoorzichtig. De aanbeveling van Spanje en Polen in hun beoordelingsrapport? Daar heeft het grote publiek het raden naar. De tekst is volledig zwartgemaakt in de documenten die het EFSA online publiceert over de kwestie.
 
'De Commissie zal de toelating niet verlengen omdat de gezondheidsbekommernissen heel duidelijk zijn', vernamen we van één goedgeplaatste Commissie-bron die anoniem wil blijven. Ook de ngo Pan Europe hoorde 'in de wandelgangen dat chloorpyrifos niet voldoet aan de criteria om het pesticide goed te keuren'.
 
Slechts één studie om hersenbeschadiging te meten
 
In 1998 liet Dow het effect onderzoeken van chloorpyrifos op de hersenen van jonge ratten. Zo'n studie die de gevolgen meet van chemische blootstelling op het zenuwstel dat nog in ontwikkeling is, wordt ook wel een studie naar "ontwikkelingsneurotoxiciteit" genoemd.
 
'We kunnen bevestigen dat tijdens de evaluatie van chloorpyrifos in 2013, de énige beschikbare studie naar ontwikkelingsneurotoxociteit die studie uit 1998 was', mailde een woordvoerder van het Europese Voedselveiligheidsagentschap EFSA aan Knacks Franse mediapartner Le Monde.
 
Meer nog: 'Die studie had verschillende beperkingen. (...) Met het nieuwe dossier heeft de aanvrager geen enkele van de ontbrekende gegevens of bezorgdheden met betrekking tot ontwikkelingsneurotoxiciteit uit de vorige evaluatie opgehelderd. De aanvrager heeft evenmin een nieuwe studie aangereikt.'
 
In een mail aan Le Monde stelt Corteva Agriscience (opvolger van de landbouwafdeling van DowDuPont) dat de studie uit 1998 gepeer-reviewed is en gepubliceerd in wetenschappelijke literatuur: 'Wij vinden dat een tweede studie naar ontwikkelingsneurotoxicitieit niet nodig is. De informatie uit de originele studie, alsook een nieuwe studie naar chloorpyrifos-methyl, volstaan om te besluiten dat er géén indicatie is van een ongekend mechanisme op het ontwikkelende zenuwstelsel.'
 
De Zweedse onderzoekers Axel Mie en Christina Rudén en hun Deense collega Philippe Grandjean konden de hand leggen op die studie uit 1998. Ze checkten ook de achterliggende ruwe data, en publiceerden daarover in november 2018 een artikel in het magazine Environmental Health, waarvan Grandjean hoofdredacteur is. De wetenschappers stellen dat chloorpyrifos bij de geteste ratten wel degelijk een impact had op de ontwikkeling van een deel van de hersenen.
 
Daarop ontving Environmental Health een reactie van een aantal wetenschappers gelinkt aan Dow. Zij spraken tegen dat de conclusies van de studie uit 1998 misleidend zouden zijn.
 
Maar het kritische chloorpyrifos-artikel van Mie, Rudén en Grandjean is niet onopgemerkt voorbijgegaan. Een woordvoerder van het Europese Voedselveiligheidsagentschap EFSA bevestigt dat EU-experten zich in april 2019 opnieuw hebben gebogen over de originele studie uit 1998. 'Daarbij hebben we ook rekening gehouden met de recente her-evaluatie van de gegevens door Mie', klinkt het. 'En zoals u vast wel weet: het onderzoek loopt nog.'