Stikstofverhaal in Nederland en België

‘Nederland lijkt een communistische staat te worden. Eerst vaccinatiedrang die op vaccinatiedwang gaat lijken en nu ­onteigenen van boeren: mensen die onze eerste levensbehoefte maken. En dat allemaal door demissionair kabinet. En een dag na stikstoffeest Formule 1 (GP in Zandvoort, red.).’

De tweet is van Caroline van der Plas, een nieuw geluid in de Tweede Kamer. In maart werd ze verkozen voor de Boer­BurgerBeweging (BBB), de partij die ze in 2019 heeft opgericht. De directe aanleiding voor die oprichting waren de grote boeren­betogingen die dat jaar door Nederland trokken. Veel landbouwers vreesden voor hun toekomst en vonden dat Den Haag nauwelijks naar hun verzuchtingen luisterde. Zelfs de christendemocraten van het CDA namen het te weinig voor hen op, ­vonden ze.

Van der Plas was ooit lid van dat CDA, maar zij deelde de bekommernis van de boeren. Om hun belangen te vertegenwoordigen, kon er maar beter een nieuwe partij komen die ‘de stem van en voor het platteland’ echt zou gaan vertolken. Dat doet Van der Plas ondertussen met veel vuur en een scheut populisme, ­getuige de tweet die ze maandag de wereld instuurde.

De aanleiding was het nieuws dat NRC Handelsblad die ochtend de wereld had ­ingestuurd. Op haar voorpagina meldde de krant dat de ministeries van Financiën en Landbouw vergevorderde plannen hadden om honderden boeren uit te kopen en ­indien nodig zelfs te onteigenen. Want ­alleen op die manier kan de stikstof­uitstoot snel teruggedrongen worden. ‘De plannen wijzen op een rigoureus andere aanpak, waarbij dwang niet langer taboe is’, schreef de krant.

Met het artikel is de Nederlandse stikstofbom opnieuw op scherp gezet. Die was twee jaar geleden een eerste keer ­ontploft toen de Raad van State besliste dat onze noorderburen de uitstoot van stikstof ­dringend moesten verminderen. Eerdere pogingen daartoe hadden weinig opgeleverd. De uitstoot nam alleen maar toe en dus trok een milieuorganisatie naar de rechter. Zowel het Europees Hof als de Raad van State gaf haar gelijk.

Vooral de uitspraak van de Raad van ­State had meteen grote gevolgen. De bouwsector viel grotendeels stil omdat er geen nieuwe bouwvergunningen meer afgeleverd werden, zowel voor woningen als voor wegen. Ook boeren konden hun stallen niet meer uitbreiden. Voor er nieuwe ­vergunningen uitgereikt konden worden, moest de regering een plan op tafel leggen dat de uitstoot daadwerkelijk verminderde.

De hete aardappel kwam bij minister Carola Schouten (ChristenUnie) terecht, bevoegd voor Landbouw en Natuur. ­Natuurlijk kwamen de veehouders snel in het vizier. Zij zijn nu eenmaal belangrijke uitstoters. Voor de links-liberale D66 was het duidelijk dat de veestapel gehalveerd moest worden. Alleen zo was de bouw te redden.

Hoewel Schouten, zelf een boeren­dochter, onmiddellijk op de rem ging staan, voelden de landbouwers zich toch geviseerd. Het was het begin van grote ­boeren­betogingen. Een harde kern – de Farmers Defense Force – wees elke vorm van sanering radicaal af. Een eerste maatregel die wel vrij snel genomen kon worden, was de snelheidsbeperking op de autosnelwegen. Sinds vorig jaar mag er overdag nog maar 100 km/u gereden worden.

Dat hielp een beetje, maar niet genoeg om de crisis op te lossen. Daarvoor was het wachten op een stikstofwet. In december vorig jaar werd die goedgekeurd. Er is 5 miljard euro uitgetrokken om tot 2030 veehouders vrijwillig uit te kopen, stallen te verduurzamen en de natuur te herstellen. Maar iedereen, Carola Schouten ­incluis, besefte dat daarmee het probleem niet van de baan was. Net voor de verkiezingen zei ze in interview met het blad van boerenorganisatie LTO: ‘Er komen een nieuwe Kamer en een nieuw kabinet, maar het stikstofdossier gaat niet weg.’

Dat werd snel duidelijk. Nauwelijks ­waren de verkiezingen voorbij of enkele oud-topambtenaren dropten een nieuw bommetje. In drie ‘toekomstverkenningen’ lieten ze hun licht schijnen over de landbouwsector. De ambtenaren draaiden niet rond de pot. Zelfs met de inzet van alle denkbare technologie zou Nederland de normen voor stikstof en natuurbescherming niet halen. Om in de buurt te komen van wat Europa heeft opgelegd, moet de uitstoot van stikstof gehalveerd worden en dat kan alleen als het aantal dieren met minstens 30 procent daalt. En zelfs dan zal de bio-industrie rond kwetsbare natuur­gebieden ook moeten verdwijnen.

Voor het aftredende kabinet was dat het signaal om de ministeries van Landbouw en Financiën verder aan het werk te zetten. Ze kregen de opdracht concrete plannen uit te werken om het probleem eens en voorgoed op te lossen. Het zijn die plannen die NRC kon inkijken en die het hele debat opnieuw op scherp hebben gezet. Want ook die komen tot de conclusie dat de vee­stapel flink afgebouwd moet worden. Kan het niet goedschiks, dan maar met dwang. En daar hangt een prijskaartje aan dat veel hoger is dan de 5 miljard waarin nu al voorzien is.

Het ministerie van Financiën stelt voor om de productierechten van de boeren die stikstof uitstoten op te kopen. Geraamde kostprijs: 9 miljard euro. Het ministerie van Landbouw is nog ambitieuzer. Het stelt voor de grond van de boeren op te kopen om die vervolgens in te richten voor duurzamere vormen van landbouw of om er weer natuur van te maken. Kostenplaatje: 17 miljard euro. De twee ministeries zijn het erover eens dat extra actie snel nodig is. Het zal niet volstaan om enkele grote uitstoters nabij kwetsbare natuurgebieden uit te kopen.

Tot daar de voorstellen. De vraag blijft: hoe haalbaar zijn de plannen? Hoe groot is het gevaar dat binnenkort weer duizenden ­boze boeren door de straten van Den Haag denderen? De tweet van BBB-baas Van der Plas laat uitschijnen dat de boeren hun tractoren al aan het warmdraaien zijn. Maar bij LTO, de grootste boerenorganisatie, klinkt een genuanceerder geluid.

‘We beseffen heel goed dat er iets moet gebeuren’, zegt Erik Martens, woordvoerder bij ZLTO, de afdeling uit het zuiden van het land. ‘Alleen zijn we principieel ­tegen dwang. We geloven nog altijd in ons beroemde poldermodel. Alleen door overleg komen we er eruit, niet met oekazes uit Den Haag waarbij boeren hun land wordt ingepakt. Dat zal de polarisering alleen maar vergroten. Als er verplichte onteigeningen komen, vrees ik dat er krachten ­loskomen die moeilijk beheersbaar zijn.’

Martens wijst erop dat de boeren samen met alle betrokken partners – inclusief ­natuurverenigingen – een alternatief plan hebben. ‘Dat hebben we al in mei voor­gesteld. De bedoeling is dat de stikstof­uitstoot stevig teruggedrongen wordt via brede ­innovatie, vrijwillige verplaatsing en vrijwillige uitkoop. Grond blijft daarbij in de agrarische sector. Zo zit er ook perspectief in voor de groep waar we het voor doen, de boeren van de toekomst.’

Maar het probleem blijft dat een vrij­willige uitkoop niet genoeg oplevert. Dat leert de recente geschiedenis. De overheid stelde miljoenen beschikbaar om varkens­houders tot stoppen te verleiden. Aanvankelijk was de belangstelling groot, maar uiteindelijk stapten toch minder boeren in dan gehoopt. Waarom zou het deze keer wel lukken?

Ook voor Vlaanderen

Toch neemt het aantal boeren ook in ­Nederland stelselmatig af. De voorbije twintig jaar kreeg ongeveer 7.000 hectare een andere bestemming. Iedereen wil die grond, waardoor de prijs ervan sterk is ­gestegen. Maar landbouwgrond wordt daardoor ook schaarser, en dus duurder. Dat maakt het voor beginnende boeren én voor niet-intensieve boerderijen – die ­mogen wel blijven – alleen maar moeilijker om te over­leven. Vanzelf zal het ‘probleem’ zich niet oplossen, dat is duidelijk.

Dus zal Den Haag toch knopen moeten doorhakken. Maar dat zal niet gebeuren door het ontslagnemende kabinet. Die ­hete aardappel schuift het met plezier door naar de toekomstige regering. Het dossier zal alleen maar meer gaan ­wegen op de ­onderhandelingen. Voorlopig komen nog drie partijen in aanmerking voor de vorming van een minderheidsregering: de VVD van premier Rutte, het links-liberale D66 en het CDA. D66, dat een halvering van de veestapel bepleitte, krijgt nu gelijk van de ambtenaren. ‘Het is niet de bedoeling dat er straks een lege veewagen door Nederland gaat rijden om overal dieren op te halen,’ aldus Tweede Kamerlid Tjeerd de Groot, ‘maar onteigening moet wel een stok achter de deur zijn.’ Bij VVD en CDA lijken gedwongen onteigeningen nog altijd een brug te ver, maar ze schuiven wel voorzichtig op. Aan een substantiële afbouw van de veestapel valt niet meer te ont­komen.

O ja: alles wat geldt voor Nederland, geldt evenzeer voor Vlaanderen. Het stikstofprobleem is hier even acuut. Alleen is men hier wat trager met het uittekenen en uitrekenen van afbouwplannen. Maar er wordt aan gewerkt, en niets wordt uit­gesloten.