Overheidsgeld om ­beslissingen van diezelfde overheid te ­bekampen

Vleermuizen die de bouw van fietspaden en -bruggen tegenhouden. Een overdaad aan stikstof en braamstruiken die de landbouw en zelfs de luchthaven van Zaventem dreigen lam te leggen. In grote en kleine dossiers lijkt Vlaanderen in de greep van natuurkwesties. En wie natuur zegt, zegt Natuurpunt.

Met het toenemende belang van natuur in het beleid, groeit ook de ­wrevel over de natuurorganisatie. Bart Van Hulle, boomkweker en Vlaams volksvertegenwoordiger voor Open VLD, verzamelde de gegevens over Natuurpunt en stond naar eigen zeggen versteld. ‘Er gaan honderden miljoenen euro in om, als je kijkt naar het vermogen van Natuurpunt en de subsidies die het door de jaren heen opstreek. Tegelijk vecht het vergunningen aan. Natuurpunt gebruikt dus geld van de overheid om ­beslissingen van diezelfde overheid te ­bekampen.’ Of zoals De Tijd onlangs schreef: ‘Met een gespekte oorlogskas, ­gerichte rechts­zaken en tentakels in de ­politiek en de ­administratie is de organisatie uitgegroeid tot een van de machtigste verenigingen van het land.’

Krasse taal. Is Natuurpunt (te) machtig geworden? Is de groene slinger te ver doorgeslagen? Voor dit stuk legde De Standaard de vraag voor aan een vijftiental mensen die het ­natuurbeleid van nabij volgen. De kwestie ligt gevoelig: de meesten wilden niet met hun naam in de krant.

Grootgrondbezitter

De tijd lijkt voorbij dat Natuurpunt een vereniging was van liefhebbers die op zondag met de verrekijker het moeras introkken. De vzw met hoofdzetel in Mechelen ontstond in 2001 uit het samengaan van twee andere verenigingen, de vzw De Wielewaal en vzw Natuurreservaten. Sindsdien is het aan een stevige groei begonnen. Vandaag bezit en beheert de vzw ongeveer 20.000 hectare natuur en beheert ze nog eens een extra 8.000 hectare. Ter vergelijking: het Agentschap Natuur en Bos van de Vlaamse overheid heeft 45.450 hectare in bezit.

Er waren goeie redenen om grond te verwerven. ‘Eigendom is nu eenmaal heilig in Vlaanderen’, zegt een bron. ‘Als je geen grond bezit, wordt er met je gelachen.’ Het was indertijd een bewuste keuze, horen wij bij Lieven De Schamphelaere, oudgediende bij Natuurpunt en jarenlang nationaal voorzitter. ‘Wij hadden snel door dat ­natuur afbakenen via de weg van ruimtelijke plannen niet zou lukken. Er zouden ­te veel conflicten over verplichtingen en ­onteigeningen mee gepaard gaan. Dus hebben we aan de politiek voorgesteld om grond te kopen, perceel na perceel. In de hoop dat na verloop van tijd zo’n ruimtelijk plan voor een gebied wel aanvaardbaar zou zijn. We zagen ook dat de natuur er op een aangekocht terrein niet langer op achteruitging. Dat werkte enthousiasmerend voor onze vrijwilligers ter plaatse.’

Feitelijk monopolie

Om die gronden te kunnen kopen, is geld nodig. Daarvoor doet Natuurpunt een ­beroep op subsidies van de Vlaamse overheid. In 2021 liepen die op tot 13,8 miljoen euro, samengeteld sinds 2000 beloopt het bedrag 175,6 miljoen euro. De overheid ­betaalt, afhankelijk van het soort project, 70 tot 90 procent. De rest moet Natuurpunt zelf ophoesten. Dat gebeurt door bijdragen van leden, opbrengsten van eetavondjes, legaten, schenkingen, en giften en sponsorgeld van bedrijven.

Aankopen is één ding, de natuur op die percelen beheren een ander. Ook daarvoor ontvangt de vereniging subsidies. 7,7 miljoen euro vorig jaar, 106 miljoen euro sinds 2001. Allemaal samen is dat een smak overheidsgeld. Natuurpunt voert dan ook een deel natuurbeleid uit. Met andere woorden: de vereniging doet wat de overheid niet doet. Aangezien ze een deel zelf bijlegt en het werk voor een groot stuk door on­bezoldigde vrijwilligers wordt uitgevoerd, komt dat de overheid goedkoper uit.

De controle op de goede aanwending van die subsidies ‘kan beter’, horen we uit verschillende hoeken. Minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) overweegt meer kwaliteitscontrole. Zo zou de overheid controleren of, als er in een beheerplan staat dat ergens heide of grasland moet komen, dat na een aantal jaar ook effectief zo is. Boeren strenge beperkingen en verplichtingen opleggen en de natuurorganisaties de vrije hand geven, zou niet netjes zijn.

Boeren zien ondertussen gronden voor hun neus weggekaapt worden, met subsidies, en dat steekt, zegt Van Hulle. ‘Als vzw betaalt Natuurpunt geen belastingen. Terwijl een landbouwer pas na het afdragen van zijn belasting, met wat hij overhoudt, een aankoop kan overwegen.’

Behalve Natuurpunt zijn er slechts twee vzw’s actief als terreinbeheerder: de vzw Durme en de vzw Limburgs Landschap. Maar die zijn in alle opzichten veel kleiner (zie grafiek). ‘Dat feitelijke monopolie stuit me tegen de borst,’ zegt Van Hulle, ‘zowel als ondernemer als als liberaal. Wat als er een andere raad van bestuur komt met minder nobele bedoelingen met die grond?’

Ook bij Landelijk Vlaanderen steken de grondaankopen de ogen uit. Dat is een ­federatie van eigenaars van privégronden. Ze telt 2.500 leden, goed voor 600.000 hectaren. Directeur Valerie Vandenabeele: ­‘Onze leden kunnen ook subsidies krijgen, maar die worden in de praktijk gekoppeld aan de voorwaarde om een beheersplan voor een natuurreservaat te hebben. Dat houdt in dat je heel wat hectaren in bezit moet hebben. Natuurpunt heeft op dat vlak een groot voordeel. Het systeem is op hun maat gebouwd. We proberen met hen samen te werken, maar merken dat ze ons vaak zien als concurrenten.’

Voor de woordvoerder van Demir, Andy Pieters, mag er geen twijfel bestaan. ­‘Natuurpunt geniet geen voorkeursbehandeling. Het krijgt soms een vergunning, soms niet. Het krijgt soms subsidies, soms niet. Maar het aantal organisaties dat aan natuurbeheer doet, is nu eenmaal niet groot.’

Stikstofbom

De minister van Landbouw, Jo Brouns (CD&V), hekelde onlangs de gretigheid waarmee de milieu- en natuurbeweging naar de rechtbank trekt. Dat was naar aanleiding van een zaak waarmee Natuurpunt en zijn medestanders de Vlaamse overheid in gebreke stellen over het beleid rond pesticidengebruik. Maar ook een rechtszaak over het Gemeenschappelijk Landbouw­beleid viel slecht bij Brouns en de landbouwsector. Ook bij de bioboeren, nochtans vaak een bondgenoot van Natuurpunt.

En dan hadden we het nog niet over hét arrest, de rechterlijke uitspraak over een stal in Kortessem die de lont was aan de stikstofbom in Vlaanderen. ‘Natuurpunt lijkt zich als openbaar ministerie gedragen. In de veelheid aan regels vindt het er altijd wel een om een project dat hen niet zint stil te doen leggen’, oordeelt een waarnemer.

Anderen merken op dat Natuurpunt zich jarenlang net terughoudend opgesteld heeft. ‘Op een bepaald moment is het ­geduld op en moeten ze wel naar de rechtbank trekken. Je kunt hen toch niet verwijten dat ze respect vragen voor regels die de politici, van Europa tot Vlaanderen, hebben goedgekeurd?’ Natuurpunt heeft sterke wapens in handen: de Europese Habitat- en Vogelrichtlijn zijn erg solide. ‘Maar in Vlaanderen hebben we lang gedaan alsof die niet bestonden en nu ontploft dat in ons gezicht’, zegt een expert.

Volksuniebaardjes

Nog een kritiek die klinkt: Natuurpunt heeft zijn pionnen op de ministeriële kabinetten en in de administratie, en weegt zo op besluitvorming en beleid. ‘De natuurlobby staat sterk bij minister Demir’, vindt Valerie Vandenabeele van Landelijk Vlaanderen. ‘Ze gaat vaak bij hen op terrein­bezoek. Wij hebben ook nota’s op tafel­ ­gelegd voor natuurbehoud, maar wij krijgen weinig gehoor.’

Er wordt als het over die invloed gaat vaak gewezen naar het Agentschap Natuur en Bos (ANB) en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (Inbo). ‘Sommigen van ­onze mensen zijn in hun vrije tijd inderdaad actief bij Natuurpunt’, zegt Koen Van Muylem van het Inbo. ‘Dat hoeft geen probleem te zijn, zolang ze dat strikt gescheiden houden van hun professionele activiteiten.’ Om dat te garanderen, hanteren beide instanties een deontologische code en enkele gedragsregels. ‘Ieder project wordt door twee mensen bekeken’, zegt ­Jeroen Denaeghel van het ANB. ‘Als er een vermoeden is dat een collega een advies “op maat” schrijft, moet dat gemeld worden.’

Een kabinetsadviseur van Zuhal Demir heeft een verleden bij Natuurpunt en zat er enkele jaren in de raad van bestuur. Maar de woordvoerder van de minister zegt ‘dat er ook iemand die bij het Algemeen Boerensyndicaat werkte nu op het kabinet ­actief is’.

Dat er in die vijver gevist wordt, mag niet verbazen. Je zult in Vlaanderen lang moeten zoeken naar iemand die geëngageerd is voor natuurbehoud en géén link met Natuurpunt heeft. Ook in die zin is het incontournable.

Dat de natuurbeweging en met name Natuurpunt vandaag meer macht toegedicht wordt, is ook een gevolg van een nieuwe politieke situatie. De bevoegdheid natuur zat jarenlang bij dezelfde minister als de bevoegdheid landbouw. ‘Het was het ondergeschoven kind, de landbouwbelangen primeerden. Er werd naar Natuurpunt geluisterd, maar er werd amper iets met hun voorstellen gedaan’, aldus een betrokkene.

Maar in deze Vlaamse regering zijn de twee bevoegdheden over twee ministers van twee partijen verdeeld. Dat heeft een nieuwe dynamiek doen ontstaan. Demir trekt nadrukkelijk de natuurkaart, terwijl Brouns en CD&V de klassieke landbouwachterban verdedigen. De culminatie daarvan is de regeringscrisis over stikstof.

De grotere bewustwording voor natuur komt ook niet uit de lucht vallen. Tijdens de coronadagen ontdekten honderd­duizenden Vlamingen de natuur. De documentaire Onze natuur lokt een massa volk naar de bioscoop en het kleine scherm. ­Politici zijn daar niet ongevoelig voor. ­Natuurpunt surft mee op die golf. De 130.000 leden zijn bovendien geen te verwaarlozen electoraal publiek.

‘De slinger is niet doorgeslagen, het evenwicht is hersteld’, zegt Ignace Schops, pionier van het Limburgs Nationaal Park Hoge Kempen en voorzitter van de Bond Beter Leefmilieu.

En van politiek gesproken: ook al streeft de vzw groene doelen na, ze kan niet met de partij Groen vereenzelvigd worden. Vele kopstukken dragen een CD&V-etiket. De groene onderstroom bij de N-VA is evenmin te onderschatten. De Wielewaal kende een sterke associatie met de Volksunie. De mascotte werd niet voor niets een geel-zwarte vogel. Vandaag worden die klassieke natuur-enthousiastelingen binnen de N-VA soms wat smalend als de ‘Volksuniebaardjes’ bestempeld.

Coca-cola

In zijn zoektocht naar middelen komt ­Natuurpunt ook bij bedrijven terecht. ­Engie-Electrabel, Lampiris, Coca-Cola, Ethias. Dat komt de vereniging op kritiek te staan, zowel van de eigen mensen als van activisten daarbuiten. Het heet dan al gauw dat het ‘zijn ziel verkoopt’. Zo werd na interne discussie de samenwerking met Engie-Electrabel stopgezet en ook die met Lampiris, nadat dat door Total overgenomen was.

Ook als er natuurcompensaties gevonden moeten worden voor de havenuitbreiding in Antwerpen, de komst van Ineos of voor de Oosterweelverbinding, komt Natuurpunt in beeld. ‘Er ontstaan ententes en de landbouwers hebben het gevoel dat zij het gelag betalen’, zegt een waarnemer.

Andere milieugroepen nemen het ­Natuurpunt kwalijk dat het een overeenkomst afsloot met Lantis, de bouwer van Oosterweel. Water dat opgepompt wordt voor de Scheldetunnelwerken zou naar de vijver Blokkersdijk gaan, om die voor verdroging te behoeden. In ruil beloofde ­Natuurpunt geen rechtsprocedures tegen Lantis op te starten. ‘Nu zitten we in de vreemde situatie dat zij aan de zijde van Lantis strijden tegen de rest van de milieubeweging in het dossier-Oosterweel’, betreurt Katrin Van den Troost van Climaxi, een van de organisaties die de tunnelvergunning aanvecht.

Verschillende bronnen geven aan dat Natuurpunt stilaan ‘te groot’ is geworden. Het moet veel rollen waarmaken: educatie verzorgen, zijn gebieden openstellen voor recreatie, natuur beheren en bestuderen, beleid uitvoeren en tegelijk kritisch zijn voor het beleid. ‘Dat is soms een spreidstand’, geeft De Schamphelaere toe. ‘Maar de eindbalans zit nog goed, is mijn aanvoelen.’

Dat er in dat verband vraagtekens geplaatst worden bij de structuur, met een groep van professionele krachten die de vereniging vanuit Mechelen leiden en de 180 regionale en lokale afdelingen met hun vrijwilligers, daar wil hij, net als de huidige voorzitter (zie hiernaast), niet van weten. ‘Dat is onze kracht, in het buitenland kijken ze daar met grote ­bewondering naar.’